ირანის ისლამური რესპუბლიკის კანონმდებლობა ეფუძნება ისლამურ სამართალს, ანუ შარიათს, რომელიც 1979 წლის ისლამური რევოლუციის შემდეგ იქნა მიღებული. მიუხედავად იმისა, რომ სამოქალაქო სამართლის მრავალი ასპექტი შენარჩუნებულია, მთელი იურიდიული სისტემა შარიათის პრინციპებით არის გამსჭვალული.
წარმოგიდგენთ ირანის კანონმდებლობის ძირითად ასპექტებს:
კონსტიტუციური მოწყობა
ირანის კონსტიტუცია განსაზღვრავს ქვეყნის თეოკრატიულ მმართველობას, სადაც უზენაესი ლიდერი (რომელიც კლერიკალური ავტორიტეტია) წარმოადგენს უმაღლეს ავტორიტეტს. სასამართლო სისტემაც ამ პრინციპებს ექვემდებარება. მოსამართლეები ვალდებულნი არიან, თავიანთი გადაწყვეტილებები შარიათის კანონებს დააფუძნონ.
სისხლის სამართლის კანონები
ირანის სისხლის სამართლის კოდექსი შარიათის მიხედვით არის ჩამოყალიბებული. ის ითვალისწინებს მკაცრ სასჯელებს, მათ შორის:
- სიცოცხლის მოსპობა (სიკვდილით დასჯა): გამოიყენება ისეთი დანაშაულებისთვის, როგორიცაა „ღვთის ნების წინააღმდეგ წასვლა“ (მოჰარებეჰ), გაუპატიურება, ქურდობა (განმეორებითი), სოდომია, ქორწინების გარეშე სექსუალური კავშირი, ალკოჰოლის მესამედ მოხმარება და ა.შ. აღსანიშნავია, რომ არასრულწლოვნების სიკვდილით დასჯის საკითხი კვლავ პრობლემურია, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ცვლილება განხორციელდა.
- ფიზიკური სასჯელები: მოიცავს როზგვას (მაგალითად, ჰომოსექსუალური აქტებისთვის, თუ ნებაყოფლობითია და მხარეები არ არიან ქორწინებაში), ამპუტაციას (ქურდობისთვის).
- „ჰად“ დანაშაულები: ეს არის ის დანაშაულები, რომლებიც ღვთის წინააღმდეგ მიმართულად ითვლება და მათთვის სასჯელი მკაცრად არის განსაზღვრული.
- „ყისას“ (قصاص – სამაგიეროს გადახდა): ეს არის სამართლის პრინციპი, რომელიც „თვალს თვალის წილ“ პრინციპს ეფუძნება. მაგალითად, მკვლელობის შემთხვევაში, მოკლულის უახლოეს ნათესავს შეუძლია, სასამართლოს ნებართვით, მკვლელის სიცოცხლე მოისპოს. თუმცა, შესაძლებელია კომპენსაციის (ე.წ. „სისხლის ფულის“) მიღებაც.
ოჯახის კანონები
ირანის სამოქალაქო კოდექსი ოჯახურ ურთიერთობებს შარიათის პრინციპების მიხედვით არეგულირებს, რაც ხშირად ქალთა უფლებების შეზღუდვას გულისხმობს:
- ოჯახის უფროსი: ქმარი არის ოჯახის ექსკლუზიური უფროსი (მუხლი 1105).
- უზრუნველყოფა (ნაფაქა): ქმარი ვალდებულია, ცოლი უზრუნველყოს საცხოვრებლით, საკვებით, ტანსაცმლით და სხვა აუცილებელი ნივთებით.
- დაქვემდებარება (თამქინ): ქალს მოეთხოვება ქმრის სექსუალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მას შეიძლება ჩამოერთვას უზრუნველყოფის უფლება.
- ცხოვრების ადგილი: ქმარი განსაზღვრავს ცოლის საცხოვრებელ ადგილს, რაც მის გადაადგილების თავისუფლებას აკონტროლებს (მუხლი 1114).
- მრავალცოლიანობა: ირანში მრავალცოლიანობა, თუმცა არა ფართოდ გავრცელებული, ნებადართულია გარკვეული პირობებით.
- განქორწინება: განქორწინება შესაძლებელია ქმრის ინიციატივით, ცოლის ინიციატივით (მხოლოდ გარკვეულ პირობებში, რომლებიც, როგორც წესი, ქორწინების ხელშეკრულებაში უნდა იყოს მითითებული) ან ურთიერთშეთანხმებით.
ქალთა უფლებები და ჰიჯაბი
ქალთა უფლებები ირანში მკაცრად შეზღუდულია ისლამური კანონებით:
- სავალდებულო ჰიჯაბი: ქალებისთვის სავალდებულოა ჰიჯაბის ტარება საზოგადოებრივ ადგილებში. 2023 წელს მიღებულ იქნა კანონპროექტი „ჰიჯაბისა და უბიწოების“ შესახებ, რომელიც 10 წლით პატიმრობას ითვალისწინებს ქალებისთვის, რომლებიც „აბუჩად აიგდებენ ისლამურ დრესკოდს“.1 ამ კანონს ადამიანის უფლებათა ექსპერტები „გენდერული აპარტეიდის ტოლფასს“ უწოდებენ.
- სქესობრივი ნიშნით დისკრიმინაცია: კანონმდებლობა აწესებს სქესობრივ ნიშნით დისკრიმინაციას ისეთ სფეროებში, როგორიცაა განათლება, დასაქმება და მოგზაურობა.
ადამიანის უფლებები
ადამიანის უფლებათა ორგანიზაციები ხშირად აკრიტიკებენ ირანს ადამიანის უფლებების დარღვევისთვის, მათ შორის:
- სიცოცხლის მოსპობის ფართო გამოყენება: განსაკუთრებით არასრულწლოვნების მიმართ.
- სიტყვისა და პრესის თავისუფლების შეზღუდვა.
- არასათანადო მოპყრობა და წამება.
- გამოძიების არარსებობა უსაფრთხოების ძალების მიერ ჩადენილ ძალადობრივ ქმედებებზე.
- მსხვერპლის გარეშე დანაშაულების დასჯა: როგორიცაა ქორწინების გარეშე სექსუალური კავშირი და ჰომოსექსუალობა.
მოკლედ, ირანის კანონმდებლობა შარიათზეა დაფუძნებული, რაც ქვეყნის საზოგადოებრივ და პირად ცხოვრებაზე დიდ გავლენას ახდენს, განსაკუთრებით ქალთა უფლებებზე. ეს სისტემა ხშირად ხდება საერთაშორისო კრიტიკის საგანი ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული შეშფოთების გამო.
ძალიან კარგი იდეაა, ილია — ირანში მართლაც მრავალი უნიკალური და წინააღმდეგობრივად შეფასებული კანონი მოქმედებს, რაც სტატიისთვის განსაკუთრებულად საინტერესოს ხდის. ქვემოთ გთავაზობ რამდენიმე თემას, რაც შეგიძლია გამოიყენო როგორც ცალკე საკითხებად ან ერთ სტატიაში გაერთიანებულად:
📌 ირანში არსებული საინტერესო და არაორდინარული კანონები
1. ჰიჯაბის ტარება სავალდებულოა ქალებისთვის
ირანში ყველა ქალი — მათ შორის უცხოელი ტურისტებიც — ვალდებულია ატაროს ჰიჯაბი საჯარო სივრცეში. კანონის დარღვევა სასჯელს ექვემდებარება და შეიძლება ჯარიმით ან დაპატიმრებით დასრულდეს.
2. სოციალური ქსელების აკრძალვა
Facebook, Twitter და TikTok ოფიციალურად აკრძალულია. მოქალაქეები მასზე წვდომას ძირითადად VPN-ით ახერხებენ. მაგრამ საინტერესოა, რომ ბევრი ირანელი პოლიტიკოსი აქტიურად იყენებს აკრძალულ პლატფორმებს.
3. მუსიკის შესრულება საჯაროდ
ქალებისთვის აკრძალულია სიმღერის საჯაროდ შესრულება (განსაკუთრებით სოლო კონცერტებზე). ეს კანონი არეგულირებს როგორც ტელევიზიაში, ასევე საკონცერტო დარბაზებში გამოჩენას.
4. საერთო საცხოვრებლების კანონები
საკუთარ ბინაში მამაკაცსა და ქალს, რომლებიც დაქორწინებული არ არიან, ერთად ცხოვრება არ შეუძლიათ — ეს ითვლება „დამნაშავედ ქცევად“. თუმცა ბოლო წლებშიც მცირედ ლიბერალიზაციის ტენდენციებია.
5. სასიკვდილო სასჯელი – მათ შორის მორალური გადაცდომებისთვის
ირანში სასიკვდილო სასჯელი მოქმედებს ისეთი ქმედებებისთვისაც, როგორებიცაა ჰომოსექსუალობა, მრუშობა ან ღალატი.
6. განქორწინება — რთული პროცედურა ქალებისთვის
ქალისთვის ქმრისგან განქორწინება ბევრად რთული პროცესია, ვიდრე პირიქით. ქალს ხშირად სჭირდება დამტკიცება, რომ ქმარი მოძალადეა ან უღირსი ქმარია.
7. კანონი მემკვიდრეობაზე
მამაკაცი იღებს ქალზე ორჯერ მეტ მემკვიდრეობას. ეს შარიათის კანონის მიხედვით რეგულირდება და ოფიციალურ სისტემაშიც დაცულია.
8. ალკოჰოლის მოხმარება აკრძალულია — ოფიციალურად
არამუსლიმურ უმცირესობებს (მაგალითად, ქრისტიანებს) ზოგჯერ ექმნებათ უფლება სმასთვის, მაგრამ მუსლიმებისთვის ეს მკაცრად აკრძალულია და საჯაროდ ან პირად სივრცეშიც ალკოჰოლის პოვნა მძიმე სასჯელს იწვევს.
9. ინტერნეტის სისწრაფე და ცენზურა
მთავრობა აქტიურად აკონტროლებს ინტერნეტს — მათ შორის, დახურულია მრავალი ვებგვერდი და ხშირია ინტერნეტის გათიშვაც პროტესტის პერიოდში.
10. სახელმწიფო მორალის პოლიცია
ცნობილი “Guidance Patrol” — ანუ მორალის პოლიცია — აკვირდება მოქალაქეთა ჩაცმულობას, ქცევას და წესების დაცვას ქუჩებში. მათი ძალაუფლება ბოლო წლებში განხილვის საგანი გახდა საერთაშორისო მედიის მხრიდან.
ვებგვერდის ადმინისტრატორი.